شهید رضا سلیمانی

وجه تسمیه زنجان :

به گفته حمدالله مستوفی شهر زنجان را اردشیر بابكان ساخته و شهین خوانده است. در فرهنگ نامه مرحوم دهخدا در ذیل كلمه شهین چنین تقریر یافته ( شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد . گویند آن شهر را اردشیر بابكان بنا كرده است (جهانگیری – برهان قاطع ) و شهری بود بزرگ در میان ری و آذربایجان و وجه تسمیه آن مخفف زندگان یعنی اهل كتاب زند است و زندیگان زنگان شده و دال آن حذف گردیده (انجمن آرا آنندراج ) ما’خذ و منبع مستوفی در مورد كلمه شهین كه به زنگان اطلاق می گردیده مبهم است و تاكنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است.

آنچه مسلم است از نظر زبان شناسی كلمه شهین ارتباطی به زبانهای پارسی باستان و ادبیات اوستایی ندارد و برعكس كلمه زندیگان كه به معنای اهل كتاب زند ، معروفترین كتاب آئین زردشتی در دوران ساسانی و پسوند (گان) از پساوند پارسی باستان همچون آذربایگان، خدایگان و غیره بوده است . بطور حتم شهر در دوران ساسانی زندیگان نام داشته است كه به علت كثرت استعمال تخفیف یافته و در دوران استیلای اسلام زنگان نام داشته است ، و چون در زبان عربی حرف گ به ج تبدیل می گردد بنابر این كلمه زنگان به زنجان تبدیل شده است. اسم  دیگر شهرستان زنجان (خمسه) است . اطلاق این كلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می تواند مطرح باشد. نظر نخستین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه است . و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در استان فارس كه بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده بسود این نظریه است . در فرهنگ آنندراج ذیل كلمه زنگان چنین آمده " چون پنج بلوك بود آنرا خمسه گویند "  لغت نامه دهخدا با تكرار مورد مزبور می نویسد ( این شهرستان "زنجان" از پنج بلوك بنام بخش حرمه ، بخش ابهر رود ، بخش قیدار ، بخش ماه نشان ، بخش سردان ...)

در این بخش بندی بخش های ایجرود ، زنجان رود ، كه جز’ خمسه اند سخنی به میان نیامده ، لاجرم این نظریه با شك و تردید مواجه میگردد.  اما بخشهای پنجگانه ابهر رود ، خرا رود ، زنجان رود ، ایجرود ، سجاس رود كه بخشهای اصلی خمسه را تشكیل داده منبع و مرجع موثقی به وجه تسمیه آن می تواند باشد . كذر این نكته ضرورت دارد كه منطقه بزینه رود معروف به قشلاقات افشار كه هم اكنون از توابع خمسه است تا اواخر دوران در حوزه ساسی ولایت كردستان بوده است ، بنابراین پنج بلوك بودن منطقه قطعی بنظر میرسد.